Прычыны паразы. Ці можна было інакш?
Прычыны паразы. Ці можна было інакш?
Дык можа не варта было ўздымацца на паўстанне? Ці не лепей было захаваць тое, што заставалася ад калісьці неабсяжнай дзяржавы, каб у спрыяльнейшых умовах паспрабаваць вярнуць страчанае? Праз такія пытанні яшчэ некаторыя сучаснікі спрабавалі абвінаваціць Касцюшку. Ён і сам не мог не задаваць іх сабе. Які ж мог быць адказ?
Чаканне перад пашчамі трох драпежнікаў магло прывесці толькі да гібелі. Тактыка ўступак пры першых двух падзелах, якой трымаўся мяккацелы кароль Станіслаў Аўгуст, поўнасцю сябе дыскрэдытавала. Кароль якраз і зыходзіў з таго, што, калі няма моцы ацаліць усё, трэба нечым ахвяравацца, каб захаваць хоць штосьці ад «маці-дзяржавы». Яшчэ пры першым падзеле 1772 года яму слушна пярэчылі: каб выратаваць жыццё маці, «ці ж можа добры сын згадзіцца на тое, каб ёй адсякалі спачатку рукі, а потым ногі?»
Так, паўстанне 1794 года пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі не зберагло Рэч Паспалітую Двух Народаў, не дало волі і незалежнасці ды лепшай долі яе жыхарам. Але яго ўдзельнікі паспрабавалі гэта зрабіць! Не ў мроях, дапушчэннях ці слоўных раскладах, а на пабаявішчы, дзе шмат хто з іх і застаўся. А гэта куды болей істотна. Як і тое, што праз гэтае паўстанне, а потым праз доўгія гады ліхалецця, усвядоміўшы свае ўласныя інтарэсы, пачалі свой пакутны шлях да адраджэння і незалежнасці тыя народы, якія дзвесце гадоў таму былі братамі па зброі. Той шлях паказаў Касцюшка. Становячыся на яго, іх лепшыя сыны ўжо ведалі — за волю трэба змагацца! І са зброяй і без зброі ў руках. Гэтак жа лічыў і адзін з паплечнікаў Касцюшкі, наш нацыянальны герой Якуб Ясінскі. Звяртаючыся пад час паўстання да жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, ён казаў: «Хочаце быць свабоднымі? Дык будзьце імі!»